Artykuł opublikowany w numerze 31/2015 Życia Gostynia
Jeszcze kilka lat temu twierdzono, że najwięcej kleszczy przenoszących choroby jest na Mazurach, Podlasiu i Opolszczyźnie. Obecnie coraz częściej uważa się, że cały nasz kraj stał się terenem endemicznym (takim, gdzie stale występuje dana choroba zakaźna). W okresie letnim nie ma tygodnia, aby do lekarzy rodzinnych, czy na izbę przyjęć gostyńskiego szpitala nie zgłaszały się osoby z prośbą o wyciągnięcie pasożyta. Na szczęście w powiecie gostyńskim Sanepid nie odnotowuje wielu chorób, którymi mogą nas zarazić kleszcze. Do najpoważniejszych należą borelioza i kleszczowe zapalenie mózgu (KZM). – Kleszczy jest dużo. Jednak od lat nie odnotowaliśmy u nas kleszczowego zapalenia mózgu. Zdarza się ono raz na tysiąc ukąszeń. Boreliozy za to są zgłaszane, na przykład w tym półroczu wpłynęły informacje o dwóch przypadkach, jednak nie zostały potwierdzone przez lekarzy. Nie oznacza to jednak, że mamy ukąszenia bagatelizować – przestrzega Ewa Ulanicka, dyrektor Powiatowej Państwowej Stancji Sanitarno-Epidemilogicznej w Gostyniu.
W przypadku ukąszenia najlepiej udać się do fachowca z prośbą o usunięcie. Lekarz oceni, czy potrzebny jest antybiotyk, zdezynfekuje miejsce. Dobrą praktyką jest również zachowanie egzemplarza pasożyta, tak na wszelki wypadek przez jakiś czas. W razie komplikacji może zostać zbadany. Kleszcza można również usunąć samemu – wysterylizowaną spiczastą pęsetą lub miniaturową pompką ssącą, plastikowymi "kleszczołapkami”, dostępnymi w aptekach.
W przebiegu boreliozy wyróżniamy dwa stadia choroby. Charakterystycznym objawem jest rumień wędrujący, który powstaje na skórze w miejscu ukłucia przez kleszcza. Na tę chorobę nie możemy się zaszczepić. Dostępne są za to szczepionki na KZM. To szczepienie we własnym zakresie i mieszkańcy powiatu, oprócz leśników, raczej się w ten sposób nie zabezpieczają. Szczepionka ma dwie dawki, ale trzeba pamiętać, aby przyjąć ją odpowiednio wcześniej – odporność tworzy się po około 6 tygodniach, po drugiej dawce zabezpieczenie jest pewniejsze.
Kleszcze, pajęczaki z rzędu roztoczy, żyją powszechnie na terenie całego kraju w miejscach wilgotnych i obfitujących w roślinność. Można spotkać je w lasach i na ich obrzeżach, w zagajnikach, na obszarach porośniętych wysoką trawą, zaroślami lub paprociami, na łąkach, pastwiskach, nad brzegami rzek i jezior. Pojawiają się także w parkach i na działkach. Aktywność kleszczy rozpoczyna się zwykle wczesną wiosną i trwa aż do późnej jesieni. Jest większa im wyższa jest temperatura i wilgotność otoczenia. Żyją w ściółce i w poszukiwaniu swych żywicieli (zwierząt, ludzi) wspinają się na trawy i krzewy. Wiszą na źdźbłach trawy i na spodzie liści, z tego powodu są niewidoczne. Dlatego „zbieramy” kleszcze przechodząc przez trawy lub krzewy.
Znanych jest ponad 800 gatunków kleszczy na całym świecie. W Polsce żyje ponad 20 gatunków. Większość rodzimych gatunków kleszczy zamieszkuje nory bądź gniazda zwierząt i nie stanowi realnego zagrożenia dla ludzi.
Największe znaczenie dla człowieka i domowych zwierząt mają dwa gatunki kleszczy:
- kleszcz pospolity (Ixodes ricinus),
- kleszcz łąkowy (Dermacentor reticulatus)
- Kleszcz psi (Rhipicephalus sanguineus)
Na terenie Polski kleszcze nie tylko występują coraz częściej, ale również opanowują coraz to nowe tereny
Kleszcze zapadają w sen zimowy schowane pod liśćmi ściółki leśnej, gdzie temperatura może wynosić 0°C lub mniej, oraz gdzie wilgotność względna jest na poziomie 90%. W miastach, gdzie sezonowa aktywność jest zaburzona, kleszcza można spotkać nawet w grudniu, gdy temperatury dobowe przekroczą 5-7°C. Kleszcze mają dwa szczyty aktywności dobowej - poranny od ok. 8.00 – 9.00 do 11.00 – 12.00 oraz popołudniowy od godziny 16.00 – 17.00 do zmroku.
USUWANIE KLESZCZY
Ukąszenia kleszczy są bezbolesne, ponieważ ślina kleszcza zawiera wiele substancji biochemicznych w tym środki miejscowo znieczulające. Dlatego należy dokładnie obejrzeć całe ciało zwracając uwagę na małe punkciki ponieważ larwa kleszcza przenosząca zakażenie KZM mierzy zaledwie 0,6 mm do 1 mm.
Jeżeli dostrzeżesz wczepionego kleszcza, usuń go jak najszybciej np.: za pomocą pęsety z cienkimi końcami. Chwyć mocno kleszcza, tak blisko skóry, jak tylko możliwe. Pewnym ruchem oderwij go od skóry (nie obracaj!). Jeśli pozostaną części kleszcza wbite w skórę, należy je usunąć tak szybko, jak tylko możliwe.
Paraliżowanie kleszcza olejem, kremem, masłem lub jego wykręcanie może spowodować wstrzyknięcie przez kleszcza jeszcze większej ilości materiału zakaźnego do ciała (kleszcz wtedy "wymiotuje").
Nie należy używać wazeliny, płonących zapałek, końcówek papierosów, pilników do paznokci lub innych przedmiotów. Miejsce ukłucia zdezynfekować.
W Polsce szczepienia przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu mają charakter zalecany. Schemat szczepień obejmuje:
- szczepienie podstawowe (pierwsza dawka, po 1-3 miesiącach druga dawka, po 5-12 miesiącach trzecia dawka)
- szczepienie przypominające: pierwsze po 3 latach, następnie co 3-5 lat.
Zaszczepienie zimą lub wczesną wiosną zapewnia ochronę już od początku aktywności kleszczy (od kwietnia do października)
(źródło: Roma Sędecka, Starszy Asystent Oddziału Epidemiologii WSSE w Poznaniu)
Choroby przenoszone przez kleszcze
Kleszcze żywią się krwią zwierząt i ludzi. W czasie wysysania krwi przenoszą groźne
dla zdrowia wirusy i bakterie, wywołujące niebezpieczne choroby zakaźne – wirusowe zapalenie mózgu (KZM) i boreliozę. Do chorób odkleszczowych zaliczyć można również babezjozę, gorączkę Q, tularemię, anaplazmozę, riketsjozy.
BORELIOZA
Borelioza to wieloukładowa choroba zakaźna wywoływana przez bakterie należące do krętków: Borrelia burgdorferi, Borrelia garinii, Borrelia afzelii, Borrelia japonica, przenoszona na człowieka i niektóre zwierzęta przez kleszcze z rodzaju Ixodes.
W przebiegu zakażenia wyróżnia się dwa (dawniej trzy) stadia. W pierwszym charakterystycznym objawem jest rumień wędrujący (erythema migrant), który powstaje na skórze w miejscu ukłucia przez kleszcza. Po 7-10 dniach od kontaktu z kleszczem pojawia się w tym miejscu zmiana skórna, która z czasem powiększa się tworząc czerwoną lub sino czerwoną plamę. Zmianie skórnej towarzyszą często objawy grypopodobne: zmęczenie, bóle mięśni, gorączka, ból głowy, sztywność karku, itp. Drugi etap związany jest najczęściej z zakażeniem układu nerwowego (neuroborelioza), układu kostno-stawowego lub układu krążenia.
Z przebiegiem przewlekłej boreliozy wiążą się m.in. następujące objawy: niedowład, porażenie nerwu twarzowego i zapalenie nerwów obwodowych, bóle i obrzmienia stawów, bóle w klatce piersiowej i w żebrach, bloki serca lub inne arytmie, owrzodzenia skóry, ból, świąd i przeczulica.
Rozpoznanie
Diagnoza jest prosta we wczesnych przypadkach, gdy ugryzienie kleszcza zostało zauważone i jeśli pojawił się charakterystyczny rumień. Niestety, diagnostyka przypadków, w których rumień się nie pojawił, a kleszcz pozostał niezauważony jest trudna. Niestety, większość pacjentów z potwierdzoną przewlekłą boreliozą nie zauważyło lub nie pamięta ugryzienia kleszcza. Często używany test ELISA w diagnostyce boreliozy jest dodatni tylko u 10-30% chorych. Najpewniejszym sposobem potwierdzenia boreliozy jest badanie Western-blotem w klasach IgG i IgM.
Leczenie
Brak jest ustalonych, sprawdzonych schematów leczenia. Z związku z częstymi niepowodzeniami w leczeniu istnieje tendencja do zwiększenia dawek i wydłużania czasu podawania antybiotyków. Zwykle stosuje się penicyliny, cefalosporyny lub tetracykliny.
KLESZCZOWE ZAPALENIE MÓZGU (KZM)
Światowa Organizacja Zdrowia definiuje Kleszczowe Zapalenie Mózgu, jako "ciężką, ostrą chorobą zakaźną ośrodkowego układu nerwowego, która może prowadzić do zgonu lub trwałych następstw neurologicznych u 35-58% pacjentów. Śmiertelność w zakażeniach objawowych sięga od 0,5 do 20%."
Choroba przenoszona jest przez kleszcze z rodzaju Ixodes. Wirus KZM atakuje mózg lub rdzeń kręgowy wywołując zapalenie mózgu, opon mózgowo-rdzeniowych lub rdzenia kręgowego.
Choroba przebiega w dwóch etapach. Pierwszy to faza wiremii, gdy wirus dostaje się
i namnaża we krwi. Przebiega z gorączką i objawami podobnymi do grypy lub przeziębienia. U około 2/3 zakażonych objawy ulegają samoistnemu wycofaniu. U pozostałych,
po trwającym od 1 do 20 dni okresie utajenia, następuje druga faza choroby, gdy wirus przedostaje się z krwi do mózgu i dochodzi do zakażenia tkanki mózgowej. Ponownie wzrasta temperatura (na ogół powyżej 39°C i pojawiają się typowe objawy: narastające bóle głowy, sztywność karku, zaburzenia świadomości, stan majaczeniowy (dramatyczne, postępujące zaburzenia psychiczne z zaburzeniami świadomości), porażenia nerwów czaszkowych, zaburzenia koordynacji, porażenia kończyn górnych i dolnych. Może wystąpić porażenie mięśni oddechowych. Konieczna jest wtedy intensywna terapia z zastosowaniem respiratora. Leczenie szpitalne trwa zazwyczaj kilka tygodni. Wielu chorych cierpi na długotrwałe lub trwałe powikłania neurologiczne, takie jak porażenia nerwów lub niedowłady kończyn oraz zmiany psychiczne i emocjonalne, które znacznie pogarszają jakość dalszego życia.
Około 1-2% przypadków środkowoeuropejskiego zapalenia mózgu kończy się zgonem.
Nie ma przyczynowego leczenia kleszczowego zapalenia mózgu. Stosuje się leczenie objawowe: przeciwgorączkowe, przeciwbólowe, przeciwobrzękowe. Istotna jest właściwa rehabilitacja chorych oraz psychoterapia.
Grupy ryzyka
Narażeni są wszyscy, którzy na stałe lub czasowo przebywają na terenach występowania kleszczy. Przede wszystkim są to:
• dzieci i młodzież przebywające na wakacjach, obozach i koloniach, zielonych szkołach,
• turyści piesi i rowerowi,
• grzybiarze,
• działkowicze,
• rolnicy,
• leśnicy,
• pracownicy straży pożarnej i granicznej oraz wojska,
• pracownicy odpowiedzialni za budowę i utrzymanie dróg, sieci energetycznych, telekomunikacyjnych, rurociągów, terenów zielonych,
• geodeci,
• pracownicy służb weterynaryjnych,
• myśliwi,
• biolodzy.
Należy jednak pamiętać również o tym, że kleszcz e występują także w miejskich parkach i działkach
Sposobem uniknięcia przykrych skutków chorób przenoszonych przez kleszcze jest stosowanie zasad zmniejszających prawdopodobieństwo ukąszenia i zakażenia.
• nosić odpowiednią odzież w lesie zakrywającą jak najwięcej części ciała;
• stosować środki odstraszające kleszcze;
• gotować mleko pochodzące od krów, kóz i owiec;
• unikać pobytu w rejonach zakażonych kleszczy;
• po wizycie w lesie dokładnie obejrzeć całe ciało. Jeżeli zauważono ukąszenie, należy natychmiast delikatnie usunąć kleszcza, w przypadku kłopotów z usunięciem kleszcza, należy zgłosić się do lekarza
(źródło: Sanepid)
